اختلالات مغزی توانبخشی شناختی (CRT) چیست و چه کاربردی دارد؟
درمان توانبخشی شناختی (CRT) به گروهی از درمانها اشاره دارد که هدفشان بازیابی عملکرد شناختی پس از آسیب مغزی است.
این روش درمانی یک نوع درمان مشخص نیست. بلکه، به گروهی از درمانها اشاره دارد که متخصصان ممکن است از آنها برای بهبود و بازیابی عملکرد شناختی در افرادی که دچار آسیبهای مغزی ناشی از آسیب مغزی تروماتیک (TBI)، سکته مغزی، و سایر مشکلات پزشکی شدهاند، استفاده کنند.
توانبخشی شناختی چیست؟
هر درمانی که هدف آن توانبخشی عملکرد شناختی باشد، نوعی از CRT است. از این نظر، توانبخشی شناختی رویکردی واحد و یکسان برای همه نیست.
بسیاری از متخصصان مختلف ازجمله رواندرمانگران، آسیبشناسان گفتار و زبان (SLPs)، فیزیوتراپها، متخصصان نوروفیدبک، و کاردرمانگران ممکن است از این نوع درمان استفاده کنند.
دو رویکرد مختلف برای توانبخشی شناختی وجود دارند که شامل موارد زیر هستند:
توانبخشی شناختی ترمیمی
متخصصان از CRT ترمیمی برای بهبود عملکرد شناختی با بازگرداندن یا تقویت عملکردهایی که فرد از دست داده است یا همچنان آنها را چالشبرانگیز مییابد، استفاده میکنند.
بهعنوان مثال، ممکن است یک فرد برای بهبود حافظه خود، آزمونهای حافظه با دشواری فزاینده انجام دهد یا برای بهبود دامنه توجه خود، تحت آموزش قرار گیرد.
توانبخشی شناختی ترمیمی به بیمار کمک میکند تا مهارتها را تمرین کند تا بتواند بهبود یابد. این رویکرد بر ایده انعطافپذیری عصبی بنا شده است که نشان میدهد مغز میتواند با تمرین تغییر کند.
مغز یک فرد ممکن است اتصالات جدیدی برای دور زدن آسیب ایجاد کرده یا اتصالات موجود را بهدلیل استفاده مکرر تقویت کند.
توانبخشی شناختی جبرانی
توانبخشی شناختی جبرانی به بیمار کمک میکند تا با آسیب خود کنار بیاید.
گاهیاوقات، این استراتژی موقتی است؛ مانند زمانی که فرد هنگام ساختن مهارتهای جدید، از وسایل کمکی استفاده میکند.
توانبخشی شناختی جبرانی میتواند استراتژیای بلندمدت نیز باشد؛ در این صورت امکان بازیابی کامل عملکرد فرد وجود ندارد.
برخی از نمونههای CRT جبرانی شامل استفاده از موارد زیر هستند:
- وسایل کمکی گفتار برای فردی با اختلال گفتار
- تقویمها و ابزارهای حافظه برای افرادی که با عملکرد اجرایی مشکل دارند
- آلارمها برای بازیابی توجه یک فرد در زمینههای خاص
درمان توانبخشی شناختی چگونه کار میکند؟
هیچ رویکرد واحدی برای CRT وجود ندارد. در عوض، معمولاً شامل چندین متخصص است که با هم کار میکنند تا برنامهای جامع برای بازیابی حداکثر عملکرد ممکن ایجاد کنند.
در برخی موارد، هدف از این روش درمانی، بازیابی عملکرد مغز یا سیمکشی مجدد مغز است و به این اندام کمک میکند تا آسیب را دور بزند.
بهعنوان مثال، آسیبشناس گفتار و زبان ممکن است به بیمار کمک کند تا با تمرین کلمات آشنای قبلی را بگوید، یا فیزیوتراپ ممکن است به فرد کمک کند تا حرکات چالشبرانگیز را تمرین کند تا مغزش بتواند هماهنگی این حرکات را بهطور مؤثرتری بیاموزد.
ازآنجاییکه بازیابی عملکرد مغز همیشه امکانپذیر نیست، توانبخشی شناختی شامل کمک به فرد برای یادگیری ابزارهای مقابلهای مانند استفاده از وسایل کمکی برای کمک به ارتباط یا حرکت آسانتر است.
هیچ شواهدی وجود ندارد که CRT مضر باشد، بنابراین افراد مبتلا به هرگونه مشکل شناختی ممکن است علاقه داشته باشند آن را امتحان کنند.
بااینحال، این روش درمانی میتواند فرایندی خستهکننده و زمانبر باشد. به همین دلیل، افراد مبتلا به بیماریهایی که درمانی برای آنها شناخته نشده است، مانند زوال عقل، ممکن است ترجیح دهند به جای استفاده از توانبخشی شناختی بر بهبود کیفیت زندگی خود تمرکز کنند.
همچنین، همه افراد مبتلا به آسیبهای مغزی به CRT نیاز ندارند. بهعنوان مثال، بیشتر افراد مبتلا به TBI به خودی خود بهبود مییابند. پزشک تنها زمانی CRT را توصیه میکند که فرد علائم واضحی از مشکلی شناختی داشته باشد.
توانبخشی شناختی برای چه بیماریهایی استفاده میشود؟
- آفازی: پزشکان میتوانند با کمک درمان توانبخشی شناختی، با بیماران مبتلا به آفازی کار کنند تا استراتژیهای ارتباطی مؤثر را بیاموزند و اجرا کنند. این روش ممکن است به آنها کمک کند تا با استفاده از زبان نوشتاری و گفتاری، خود را آنگونه که میخواهند بیان کنند.
- آسیب مغزی تروماتیک (TBI): آسیبهای مغزی میتوانند از عوارض تولد، سقوط، حوادث خشونتآمیز، ورزش و حوادث وسایل نقلیه موتوری باشند. توانبخشی شناختی ممکن است به بیماران مبتلا به TBI کمک کند تا عملکردهای شناختی ضروری را بازسازی کنند.
- اماس: این وضعیت باعث دمیلیناسیون سیستم عصبی میشود. تحقیقات نشان میدهند توانبخشی شناختی برای افراد مبتلا به ام اس باعث بهبود کیفیت زندگی و عملکرد اجتماعی آنها میشود.
- سکته مغزی: سکته مغزی میتواند باعث عوارض شناختی، روانی-اجتماعی و مهارتهای حرکتی شود. درمان توانبخشی شناختی ممکن است به بیماران مبتلا به سکته مغزی کمک کند تا استراتژیهای شناختی جدید را دوباره بیاموزند. درنتیجه میتوانند بهصورت مستقلتر زندگی کنند.
همچنین، در سالهای اخیر، محققان شروع به آزمایش CRT بهعنوان درمانی برای بیماریهای مزمن یا پیشرونده کردهاند.
مطالعهای مروری در سال 2013 نشان میدهد که CRT ممکن است برای اختلال شناختی خفیف، مشکلی شناختی مرتبط با سن که اغلب مقدم بر زوال عقل (دمانس) است، مؤثر باشد. بااینحال، نویسندگان تأکید میکنند که تحقیقات بیشتری برای اثبات اثربخشی آن برای این کاربرد باید انجام شود.
تکنیکها و استراتژیهای توانبخشی شناختی
هر تکنیک یا استراتژی که به بهبود عملکرد شناختی پس از آسیب یا بیماری مغز کمک کند، میتواند نوعی از توانبخشی شناختی در نظر گرفته شود.
این تکنیکها ممکن است بر بهبود عملکرد شناختی خاصی متمرکز باشند. آنها ممکن است ترمیمی یا جبرانی باشند.
برخی از نمونههای استراتژیهای مورد استفاده در طول توانبخشی شناختی شامل موارد زیر هستند:
- نوروفیدبک، که به آن بیوفیدبک الکتروانسفالوگرام (EEG) نیز گفته میشود، به شما امکان میدهد امواج مغزی خود را روی مانیتور کامپیوتر ببینید. این اطلاعات به شما کمک میکنند عملکرد مغز خود را تشخیص دهید و تنظیم کنید.
- آموزش پردازش توجه (APT)، که شامل تمریناتی برای کمک به شما در تمرکز و نادیده گرفتن عوامل حواسپرتی است.
- واقعیت مجازی، که میتواند هنگام انجام وظایف حرکتی خاص، تحریک حسی و بازخورد بدون وقفه ارائه دهد.
- استفاده از وسایل کمکی
- گفتاردرمانی برای مشکلات گفتار یا زبان
- کاردرمانی برای کمک به وظایف روزانه یا کاری
- برنامههای آموزشی به کمک کامپیوتر
- استفاده از تلفنهای هوشمند و دستگاههای GPS برای کمک به زندگی روزمره و سازماندهی وظایف
نمونههایی از تمرینات توانبخشی شناختی
نوع تمرینات توانبخشی شناختی که تیم مراقبتی شما در برنامه درمانیتان استفاده میکند، به نیازهای خاص شما بستگی دارد.
بهعنوان مثال، پس از آسیب مغزی، ممکن است به راحتی حواستان پرت شود، قادر به تکمیل سریع وظایف نباشید، و با حافظهتان مشکل داشته باشید.
در این صورت پزشک برای به چالش کشیدن حافظه شما در طول درمان ترمیمی، از تمرینات حافظه با استفاده از نرمافزار کامپیوتری خاص یا برگههای کاری نوشتاری استفاده میکند.
سایر نمونههای تمرینات توانبخشی درمان ترمیمی شامل موارد زیر هستند:
- بازیهای حل مسئله
- وظایف مهارتهای حرکتی
- خواندن اطلاعات با صدای بلند یا ایجاد داستانی حاوی اطلاعات برای کمک به یادگیری سریعتر آن
ممکن است مجبور باشید یک سری وظایف را تکرار کنید که به تدریج با گذشت زمان دشوارتر میشوند.
در طول درمان جبرانی می توانید یاد بگیرید که چگونه از برنامهریز روزانه در تلفن هوشمند خود استفاده کنید. همچنین یادآورهایی را تنظیم میکنید که به شما کمک میکنند متمرکز بمانید و وظایفتان را تجزیه کنید.
سایر نمونههای وظایف درمان جبرانی شامل موارد زیر هستند:
- استفاده از وسایل کمکی گفتار برای کمک به نقص گفتاری
- یادگیری ابزارهای حافظه
- تنظیم آلارمهایی که به شما کمک میکنند توجه از دست رفته را بازیابی کنید یا رویدادهای مهم را به خاطر بسپارید
مزایای توانبخشی شناختی
توانبخشی شناختی باعث بهبود تواناییهای شناختی میشود و مدیریت و انجام فعالیتهای روزمره را آسانتر میکند. همچنین ممکن است به شما کمک کند:
- روابط اجتماعی را بهبود بخشید.
- مستقلتر زندگی کنید.
- توانایی خود را در برقراری ارتباط با دیگران ازطریق زبان نوشتاری یا گفتاری افزایش دهید.
- چند وظیفهای باشید و منظم بمانید.
- در محل کار عملکرد بهتری داشته باشید.
- تصمیمگیری کنید.
مطالعات انجامشده بر روی افراد مبتلا به اماس (MS) نشان میدهد که توانبخشی شناختی همچنین میتواند به فرد کمک کند تا درک بهتری از بیماری خود به دست آورد. همچنین میتواند اعتمادبهنفس و خوشبینی بیماران را در غلبه بر بیماری افزایش دهد و تأثیر مثبتی بر کیفیت زندگی آنها داشته باشد.
آیا توانبخشی مؤثر است؟
مروری نظاممند در سال 2019 از 121 مطالعه که توسط کارگروه توانبخشی شناختی ارزیابی شده است، شواهد قابل توجهی را برای حمایت از توانبخشی شناختی پس از TBI یا سکته مغزی یافت.
مطالعه نظاممند دیگری که در سال 2022 منتشر شد و شامل 11 مطالعه بود، نشان داد که توانبخشی شناختی در کمک به افراد مبتلا به اختلال شناختی خفیف یا زوال عقل در مراحل اولیه برای انجام وظایف روزمره زندگی مؤثر است.
اما شواهد فعلی درمورد سایر اختلالات محدود هستند. مطالعات فردی بر روی سایر بیماریها اغلب کوچک یا شخصیسازی شده هستند.
در حال حاضر هیچ دستورالعملی برای انتخاب مؤثرترین درمانهای توانبخشی شناختی برای هر فرد خاص وجود ندارد. تحقیقات بیشتری برای درک اثربخشی هر نوع درمان توانبخشی و شرایطی که بیشترین سود را دارند، مورد نیاز هستند.
ارزیابی و تشخیص
تشخیص آسیبهای مغزی زمانی که علت آسیب به وضوح مشخص نیست، میتواند دشوار باشد.
پزشک ممکن است تستهای شناختی، اسکنهای تصویربرداری مغزی، یا حتی آزمایش خون را برای رد سایر علل توصیه کند.
بااینحال، در بسیاری از موارد، علت مشکل واضح است، مانند زمانی که فرد پس از زمین خوردن یا سکته مغزی دچار مشکلات شناختی میشود.
برای ارزیابی اثربخشی CRT، تیم درمانی بیمار ممکن است ارزیابیهای مداوم، مانند تستهای عصبی-شناختی را انجام دهند.
بیماران همچنین میتوانند پیشرفت خود را با ارزیابی میزان عملکردشان اندازهگیری کنند. آنها میتوانند عوامل مختلفی را در نظر بگیرند؛ بهعنوان مثال اینکه آیا توانستهاند به کار بازگردند و آیا اکنون میتوانند بهطور مؤثرتری با عزیزان خود ارتباط برقرار کنند یا خیر.
چشمانداز
چندین عامل، ارائه چشمانداز برای همه افراد تحت CRT را دشوار میکند. این عوامل شامل موارد زیر هستند:
- انواع مختلفی از CRT وجود دارند که برخی از آنها ممکن است مؤثرتر از بقیه باشند.
- وضعیت پزشکیای که فرد دارد، ممکن است بر چشمانداز او تأثیر بگذارد. بهعنوان مثال، زوال عقل درمانی ندارد، اما بیماران اغلب پس از سکته مغزی بهبود مییابند.
- اثربخشی میتواند ذهنی باشد. فردی که از سکته مغزی بهبود مییابد ممکن است پیشرفتهای قابل توجهی در توجه یا حافظه تجربه کند، اما در گفتار به اندازه دلخواه بهبود نیابد.
- تعیین اثربخشی CRT میتواند دشوار باشد؛ زیرا مقایسه بهبودی فرد با CRT و بدون CRT امکانپذیر نیست.
بااینحال، بیشتر مطالعات روی انواع فردی CRT نشان میدهند که این روش مؤثر است.
جمعبندی
آسیبها و بیماریهای مغزی میتوانند تقریباً بر هر جنبهای از عملکرد روزانه فرد از گفتار او گرفته تا توانایی کار کردن تأثیر بگذارند. توانبخشی شناختی، رویکردی جامع متناسب با نیازها و اهداف خاص بیمار ارائه میدهد.
پس اگر علاقهمند به امتحان این روش درمانی هستید با پزشک خود مشورت کنید و در خصوص مداخلات مؤثر آگاهی به دست آورید.
منابع
