سایر اختلال کاتاتونیا چیست؟ راهنمای کامل علائم و درمان روان گسیختگی کاتاتونی
اختلال کاتاتونیا، آگاهی فرد از دنیای اطرافش را مختل می‌کند. مبتلایان به این عارضه روانی، گاهی نسبت به محیط اطرافشان واکنش بسیار کمی نشان می‌دهند، یا اصلا واکنشی نشان نمی‌دهند. گاهی هم طوری رفتار می‌کنند که برای دیگران، یا حتی خودشان، غیرمعمول یا غیرمنتظره است! این عارضه ممکن است جان فرد را هم به خطر بیندازد. در این مقاله رسش، علائم، علل و راه‌های درمان کاتاتونی را با شما در میان میگذاریم.
اختلال کاتاتونیا چیست؟
اسکیزوفرنی کاتاتونی (Catatonic Schizophrenia) یا همان اختلال کاتاتونیا، شکلی از روان‌گسیختگی است که به‌طور معمول شخص مبتلا، دچار اختلالات حرکتی شده و گاهی تا مدت‌ها، بدون هیچ حرکتی ثابت می‌ماند.
کاتاتونیا عملکرد مغز فرد مبتلا را تحت‌تأثیر قرار داده، و چگونگی پردازش مغزی و واکنش شخص به دنیای اطرافش را مختل می‌کند.
افراد مبتلا به اختلال کاتاتونیا بیشتر اوقات به اتفاقاتی که در نزدیکی‌شان رخ می‌دهد، واکنشی نشان نمی‌دهند، یا واکنشی غیرعادی دارند. اختلال در ارتباط، حرکات غیرعادی یا تحرک نداشتن، و ناهنجاری‌های رفتاری، بارزترین ویژگی‌های این بیماری هستند
اولین بار، کارل کالبام (Karl Kahlbaum)، روان‌پزشک آلمانی، در سال 1874 از کاتاتونی نام برده، و آن را توصیف کرد. بعد از آن، محققان مطالعات زیادی روی این عارضه داشته‌اند، اما هنوز نکته‌های مبهم زیادی درباره آن وجود دارد.
مهم‌ترین دلیل این ابهام، آن است که تا دهه‌های اخیر، به‌اشتباه تصور می‌شد کاتاتونی فقط در افراد مبتلا به اسکیزوفرنی رخ می‌دهد. اختلاف‌نظر درباره چند معیار تشخیصی، و هم‌پوشانی بعضی علائم آن، مانند لالی و بی‌قراری، از دیگر چالش‌های تشخیص به شمار می‌روند.
علائم روان گسیختگی کاتاتونی چه هستند؟
بر اساس اطلاعات «کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن»، نسخه پنجم، (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition)، یا به‌اختصار DSM-5 که انجمن روان‌پزشکی آمریکا منتشر می‌کند، اختلال کاتاتونیا دوازده علامت دارد، که عبارت‌اند از:
- تحریک‌پذیری (Agitation): فرد مبتلا، تحریک‌پذیر است، یعنی تحریک و ناراحت می‌شود. البته این مورد، واکنش به اطراف نیست، بلکه به‌خودیِ خود اتفاق می‌افتد.
- کاتالپسی (Catalepsy): یعنی شخص دیگری می‌تواند وضعیت بدنی فرد مبتلا را تغییر بدهد.
- اکولالیا (Echolalia): یعنی فرد مبتلا، صداهایی را از خودش درمی‌آورد که شخص دیگری تولید می‌کند.
- اکوپراکسی (Echopraxia): یعنی فرد مبتلا، حرکت‌های فرد دیگری را تقلید یا تکرار می‌کند.
- دهن‌کجی (Grimacing): یعنی فرد مبتلا به اختلال کاتاتونیا حالت ثابتی در چهره‌اش دارد، که به‌طور معمول با عضلات سفت و منقبض همراه است. گاهی به‌شکل لبخند در موقعیت‌های نامناسب بروز می‌کند.
- رفتارگرایی (Mannerism): یعنی شخص حرکت یا حرکت‌هایی می‌کند که می‌توانند طبیعی باشند، اما آنها را به روش غیرعادی یا اغراق‌آمیزی انجام می‌دهد.
- لالی (Mutism): یعنی فرد مبتلا یا بسیار ساکت، یا کاملا ساکت است.
- نگاتیویسم (Negativism): یعنی فرد مبتلا بدون هیچ دلیل منطقی، به اتفاقی که اطرافش می‌افتد، هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد. یا در برابر آنچه در اطرافش اتفاق می‌افتد، مقاومت فعالانه‌ای ندارد.
- ژست گرفتن (Posturing): یعنی فرد مبتلا وضعیتی به خود می‌گیرد، که برای سایرین سخت است. برخلاف کاتالپسی، شخص دیگری باعث این وضعیت در فرد مبتلا نمی‌شود.
- کلیشه‌ای (Stereotypy): این علامت شامل حرکت‌هایی تکراری است که به نظر هدف خاصی ندارند. این حرکت‌ها می‌توانند شامل بازی با انگشت، دست زدن یا مالیدن جایی از بدن باشند.
- بی‌حوصلگی (Stupor): یعنی فرد مبتلا بیدار است، اما به آنچه در اطرافش اتفاق می‌افتد واکنشی نشان نمی‌دهد. افراد مبتلا به اختلال کاتاتونیا بیشتر اوقات به محرک‌های دردناکی مانند نیشگون هم واکنشی نشان نمی‌دهند.
- انعطاف‌پذیری مومی (Waxy Flexibility): یعنی فرد مبتلا در برابر هرگونه تلاشی برای تغییر موقعیتش، کمی مقاومت کرده، سپس ماهیچه‌هایش به‌آرامی آزاد شده، و اندامش مانند شمع گرمی، خم می‌شود.
علل ابتلا به اختلال کاتاتونیا چه هستند؟
با وجود قریب به 150 سال مطالعه درباره این عارضه، متخصصان هنوز علت دقیق روان‌گسیختگی کاتاتونی را نمی‌دانند. البته چند توضیح، از عدم‌تعادل شیمیایی در مغز تا انتقال ژنتیکی از نسلی به نسل بعد، وجود دارند.
اما متخصصان به سایر شرایطی اشاره می‌کنند که ممکن است شامل اختلال کاتاتونیا باشد. این شرایط مختلف روانی که اغلب شامل کاتاتونی هم می‌شوند، عبارت‌اند از:
- اختلال دوقطبی (Bipolar Disorder)،
- اسکیزوفرنی (Schizophrenia)،
- اختلال اسکیزوافکتیو (Schizoaffective Disorder)،
- و اختلال افسردگی اساسی (Major Depressive Disorder).
این‌ها هم شرایط عصبی و پزشکی هستند که شامل کاتاتونی می‌شوند:
- اختلال طیف اوتیسم (Autism Spectrum Disorder)،
- بیماری‌های خودایمنی (Autoimmune Diseases)، مانند لوپوس (Lupus) و مولتیپل اسکلروزیس (Multiple Sclerosis)،
- بیماری‌های دژنراتیو مغز (Degenerative Brain Diseases)، مانند زوال عقل (Dementia) و بیماری پارکینسون (Parkinson’s Disease)،
- سندرم داون (Down Syndrome)،
- شرایط پزشکی مرتبط با داروهای روان‌گردان یا حتی داروهای تجویزی،
- آنسفالیت (Encephalitis)، از جمله آنسفالیت گیرنده آنتی‌ان‌ام‌دی‌ای (Anti-NMDA Receptor Encephalitis)،
- شرایط عدم‌تعادل الکترولیت (Electrolyte Imbalance Conditions)،
- صرع (Epilepsy)،
- ناتوانی ذهنی (Intellectual Disability)،
- هیدروسفالی با فشار طبیعی (Normal-Pressure Hydrocephalus)،
- سندرم تورت (Tourette Syndrome)،
- سکته.
چگونه اسکیزوفرنی کاتاتونی تشخیص داده می‌شود؟
روان‌پزشک با استفاده از ترکیبی از روشهای مختلف، کاتاتونی را تشخیص می‌دهد. او کارش را با معاینه عصبی شروع می‌کند. در طول معاینه، رفلکس‌ها، واکنش‌ها و چگونگی پاسخ دادن یا ندادن فرد به دنیای اطراف را آزمایش می‌کند.
روان‌پزشک در قدم بعدی، از ابزار ارزیابی استانداردی، که بیشتر اوقات مقیاس رتبه‌بندی بوش فرانسیس کاتاتونیا (Bush Francis Catatonia Rating Scale) است، برای ارزیابی وجود داشتن یا نداشتن کاتاتونی و شدت آن استفاده می‌کند.
وقتی اختلال کاتاتونیا تشخیص داده شد، روان‌پزشک سراغ علت ابتلا به آن می‌رود. کاتاتونی همیشه با شرایط پزشکی یا روان‌پزشکی دیگری همراه است.
این اختلال روانی ممکن است خیلی جدی یا حتی کشنده باشد، بنابراین شناسایی و رد علل شدیدتر یا خطرناک‌تر، در اولویت است.
تشخیص کاتاتونی و شناسایی بیماری زمینه‌ای که باعث آن شده، به‌طور معمول شامل آزمایش‌های آزمایشگاهی، تشخیصی و تصویربرداری است.
- آزمایش‌های تصویربرداری: مانند اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT)، اسکن تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) و سایر آزمایش‌های تصویربرداری رایج.
- آزمایش‌های خون، ادرار و مایع مغزی نخاعی: که به‌دنبال تغییرات شیمیایی در مایعات بدن، عفونت‌ها و موارد دیگر هستند.
- آزمایش فعالیت مغزی: الکتروانسفالوگرام (EEG) فعالیت الکتریکی مغزی فرد را تحلیل و ثبت می‌کند، که می‌تواند احتمال تشنج یا صرع را قبول یا رد نماید.
آیا اختلال کاتاتونیا درمان قطعی دارد؟
درمان کاتاتونیا بستگی به شرایطی دارد که در آن اتفاق می‌افتد. اگر برای بیماری پزشکی یا عصبی اتفاق بیفتد، درمانش باعث معکوس شدن اثرات اختلال روان‌گسیختگی کاتاتونیا می‌شود.
سایر رویکردهای درمانی این عارضه روان‌پزشکی، زمانی احتمال موفقیت و درمان قطعی بیشتری دارند در شرایط سلامت کامل روانی انجام بشوند.
به‌طور کلی دو راه برای درمان کاتاتونی وجود دارد که عبارت‌اند از:
- مصرف دارو،
- و درمان تشنج الکتریکی.
درمان‌های احتمالی دیگری مانند تحریک مغناطیسی ترانس‌کرانیال (Transcranial Magnetic Stimulation) هم وجود دارند، اما تحقیقات بیشتری برای تعیین میزان اثرگذاری آنها لازم است.
بنزودیازپین (Benzodiazepine) رایج‌ترین دارو برای درمان اختلال کاتاتونیا است. این گروه دارویی بی‌خطر و در عین حال، بسیار مؤثر هستند.
بنابر آمار موجود، بین 60 تا 90درصد افراد مبتلا به اختلال اسکیزوفرنی کاتاتونی در صورت درمان با بنزودیازپین‌ها، بهبود قابل‌توجهی می‌یابند.
در میان بنزودیازپین‌ها، لورازپام (Lorazepam) داروی انتخابی بسیاری از روان‌پزشک‌هاست، اما داروهای دیگری مانند کلونازپام (Clonazepam)، دیازپام (Diazepam) و زولپیدم (Zolpidem) هم مؤثر هستند.
روان‌پزشک‌ها این داروها را به‌صورت انفوزیون، از طریق خطوط داخل وریدی (IV)، به‌صورت تزریقی یا به‌شکل قرص تجویز می‌کنند.
داروهای دیگری، مانند تثبیت‌کننده‌های خلق‌وخو یا داروهای ضدروان‌پریشی هم می‌توانند مؤثر باشند، اما به‌طور معمول، انتخاب اول نیستند.
بیشتر این داروها برای درمان سایر علائم، پس از بهبود علائم اولیه اختلال کاتاتونیا مفید واقع می‌شوند، به‌ویژه به این خاطر که داروهای ضدروان‌پریشی می‌توانند باعث تبدیل کاتاتونیا به کاتاتونی بدخیم یا سندرم بدخیم نورولپتیک (Neuroleptic Malignant Syndrome) هم بشوند.
الکتروشوک درمانی (ECT) درمان مؤثر دیگری برای این اختلال روانی است. در این روش، جریان الکتریکی بسیار خفیفی از ناحیه‌ای در مغز عبور داده می‌شود تا تشنج کوتاهی شکل بگیرد.
البته کسانی که تحت این درمان قرار می‌گیرند، به‌طور کامل بیهوش می‌شوند. یعنی در خواب عمیقی هستند و هیچ دردی احساس نمی‌کنند.
الکتروشوک درمانی، درمان اصلی مبتلایان به کاتاتونی بدخیم است، و برای بسیاری از آنها نجات‌دهنده محسوب می‌شود. برای کسانی که به داروها واکنش مثبتی نشان نمی‌دهند هم مفید است.
عوارض احتمالی و عوارض جانبی درمان‌های مختلف کاتاتونیا هم بسته به نوع درمان، متفاوت است. روان‌پزشک بهترین فردی است که عوارض جانبی یا عوارض احتمالی یا محتمل را بر اساس شرایط بیمار توضیح می‌دهد.
جمع‌بندی
روان‌گسیختگی کاتاتونیا عارضه‌ای است که باعث می‌شود آگاهی فرد از دنیای اطرافش مختل شود. افراد مبتلا به این وضعیت روانی، نسبت به محیط اطرافشان واکنشی نشان نمی‌دهند. گاهی هم طوری رفتار می‌کنند که برای دیگران، یا حتی خودشان، غیرمعمول یا غیرمنتظره است!
اگر در جست‌وجوی کمک حرفه‌ای برای تشخیص و درمان بیماری کاتاتونی هستید، توصیه می‌کنیم پیش از هر اقدامی، با متخصصان رسش تماس بگیرید. کلینیک جامع توانبخشی رسش، با تکیه بر دانش و تجربه متخصصان خود، آماده است تا شما را در مسیر کنترل و درمان چنین عارضه‌هایی یاری کند.
منابع:
