اختلالات رفتاری اختلال نافرمانی مقابله ای چیست و چطور درمان می شود؟
اختلال نافرمانی مقابله ای یا ODD اختلالی روانی در دوران کودکی است که شامل رفتارهای مخرب و ناسازگار است و ممکن است تا بزرگسالی ادامه پیدا کند. درمان این اختلال معمولاً شامل مشاوره و دارودرمانی می‌شود.
این اختلال می‌تواند تعاملات اجتماعی را به شدت دشوار کند. رفتارهایی که مشخصه اختلال نافرمانی مقابله ای هستند، فراتر از محدوده معمول رفتارهای مناسب برای سن و مراحل رشد کودک می‌باشند.
به طور کلی، کج‌خلقی‌ها تا حدود سن ۴ سالگی کاهش پیدا می‌کنند. اما اگر کودکی در سنین مدرسه همچنان کج‌خلقی‌های شدید و مکرر دارد که زندگی روزمره را مختل می‌کند، ممکن است نشانه‌هایی از اختلال نافرمانی مقابله ای باشد که نیاز به توجه ویژه دارد.
اختلال نافرمانی مقابله ای چقدر شایع است؟
بر اساس یک بررسی در سال 2008، کارشناسان تخمین می‌زنند که بین 1 تا 16 درصد از کودکان و نوجوانان ممکن است معیارهای تشخیص اختلال نافرمانی مقابله ای را داشته باشند.
این اختلال معمولاً در پسران پیش از نوجوانی بیشتر دیده می‌شود، اما در دوره‌های نوجوانی و بزرگسالی به تقریباً به‌طور مساوی بین افراد هر دو جنس گسترش می‌یابد.
با این حال، شواهد در مورد شیوع بیشتر این اختلال در پسران کمی متناقض هستند. به‌عنوان مثال، در یک مطالعه در سال 2011، برخی از متخصصان پیشنهاد کردند که برای تشخیص این اختلال در دختران باید معیارهای متفاوتی در نظر گرفته شوند؛ زیرا علائم این اختلال ممکن است در دختران به شکل متفاوتی نسبت به پسران بروز کنند.
علائم
علائم این اختلال معمولاً با ورود کودک به پیش‌دبستانی شروع می‌شوند، اما تقریباً همیشه تا اوایل نوجوانی نمایان می‌شوند. به طور کلی، کودکان قبل از شروع مدرسه نشانه‌هایی از این اختلال را بروز می‌دهند.
گاهی‌اوقات این علائم فقط در یک محیط خاص یا با یک فرد خاص ظاهر می‌شوند. برای مثال، کودکانی که به اختلال نافرمانی مقابله ای مبتلا هستند، ممکن است فقط در خانه و در برخورد با اعضای خانواده یا افرادی که به خوبی می‌شناسند، علائم خود را نشان دهند.
در موارد شدیدتر، این علائم در چندین محیط مختلف بروز می‌کنند و می‌توانند تأثیرات منفی بر روابط اجتماعی، تحصیلی یا حتی عملکرد کاری داشته باشند.
شایع‌ترین علائم اختلال نافرمانی مقابله ای در کودکان و نوجوانان شامل موارد زیر هستند:
- دوره‌های مکرر خشم و عصبانیت
- خلق‌وخوی تحریک‌پذیر و حساس
- واکنش‌های تند یا زود عصبانی شدن
- رفتار استدلالی و بحث‌برانگیز
- امتناع مکرر از اجرای دستورات بزرگسالان
- مشاجره و مخالفت مداوم با بزرگترها و افراد دارای قدرت
- نادیده گرفتن یا به چالش کشیدن قوانین و مقررات به‌صورت عمدی
- رفتارهای هدفمند برای ناراحت کردن، اذیت یا عصبی کردن دیگران، به‌ویژه افراد مقتدر
- تمایل به مقصر دانستن دیگران برای اشتباهات و رفتارهای نادرست خود
- رفتار کینه‌توزانه و کینه‌جویانه، ازجمله گفتن حرفهای ناخوشایند یا انجام اعمال منفی هنگام خشم یا ناامیدی
توجه داشته باشید که وجود یک یا دو مورد از این علائم به‌تنهایی اختلال نافرمانی مقابله ای را نشان نمی‌دهد، به‌ویژه اگر موقتی باشد. برای تشخیص این اختلال، فرد باید حداقل 4 علامت را برای مدت حداقل 6 ماه نشان دهد.
تحقیقات نشان می‌دهند این اختلال معمولاً در نوجوانان یا بزرگسالان تشخیص داده نمی‌شود، اما اگر در دوران کودکی شناسایی و درمان نشود، ممکن است تا سنین بالاتر ادامه یابد.
هرچند که علائم کلی مشابه دوران کودکی هستند، اما در بزرگسالان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله ای ممکن است موارد زیر نیز مشاهده شوند:
- خشم زیاد نسبت به دنیا و احساس بی‌عدالتی
- احساس مداوم عدم درک یا قدردانی توسط دیگران و حس ناپسند بودن
- نگرش تحقیرآمیز و بی‌احترامی نسبت به شخصیت‌های مرجع و افراد با قدرت
- بی‌تابی و ناتوانی در تحمل موقعیت‌های استرس‌زا
- دفاع شدید از خود در برابر انتقاد و نپذیرفتن بازخورد دیگران
- سرزنش دیگران در شرایطی که احساس بی‌اعتباری می‌کنند و تحمل پایین برای ناامیدی
- مشکل در حفظ شغل، روابط عاشقانه و دوستی به دلیل تنش‌ها و درگیری‌های مکرر
- دشواری در پیروی از قوانین و انتظارات محیط‌های خانگی و کاری
این ویژگی‌ها می‌توانند باعث مشکلات جدی در زندگی روزمره و روابط اجتماعی بزرگسالان مبتلا به این اختلال شوند.
همپوشانی علائم
برخی از علائم اختلال نافرمانی مقابله ای با ویژگی‌های دیگر اختلالات شباهت دارند، ازجمله:
- اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)
- اختلال سلوک
- افسردگی
- اختلال دوقطبی
- اختلال بی‌نظمی خلقی اخلال‌گرانه
- اختلال شخصیت ضد اجتماعی
این همپوشانی‌ها می‌توانند تشخیص اختلال نافرمانی مقابله ای در نوجوانان و جوانان را برای متخصصان پیچیده‌تر کنند.
همچنین باید در نظر داشت که برخی از این رفتارها در دوران نوجوانی بسیار شایع هستند. به همین دلیل، والدین و معلمان ممکن است به‌راحتی نتوانند تفاوت بین علائم خفیف‌تر این ناهنجاری و رفتارهای معمول نوجوانان را تشخیص دهند.
چه عواملی باعث اختلال نافرمانی مقابله ای می‌شوند؟
کارشناسان هنوز به یک علت واحد برای اختلال نافرمانی مقابله ای نرسیده‌اند. با این حال، آن‌ها معتقدند که این اختلال نتیجه ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی، شخصیتی و خلق‌وخوی فرد است.
عوامل ژنتیکی و بیولوژیکی
تحقیقات نشان داده‌اند که ژن‌ها حدود 50 درصد از خطر ابتلا به این اختلال را تشکیل می‌دهند. کودکانی که در خانواده‌هایی با سابقه افسردگی یا اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) بزرگ می‌شوند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به ODD هستند.
برخی تحقیقات در زمینه تصویربرداری مغزی نیز تفاوت‌هایی در عملکرد بخش‌هایی از مغز را شناسایی کرده‌اند که مسئول کنترل تکانه، حل مسئله، رفتار اجتماعی و همدلی هستند. این بی‌نظمی‌های مغزی می‌توانند احتمال بروز اختلال نافرمانی مقابله ای را افزایش دهند، به‌ویژه اگر با عوامل محیطی ترکیب شوند.
عوامل محیطی و تربیتی
عوامل محیطی در خانه نیز می‌توانند نقش مهمی در توسعه ODD ایفا کنند. ازجمله این عوامل:
- والدگری بسیار سخت‌گیرانه یا بیش‌ازحد سهل‌گیرانه
- تقویت رفتارهای منفی، به طوری که رفتار مشکل‌ساز در آینده تکرار شود
- والدگری ناسازگار یا بی‌توجه
- داشتن چندین مراقب ناسازگار یا غیرمداوم
- طرد شدن توسط همسالان
- خشونت خانگی یا محله‌ای
- زندگی در یک محیط خانوادگی پر استرس یا ناپایدار
- زندگی در خانواده‌های کم‌درآمد یا جوامع محروم
شخصیت و خلق‌وخو
ویژگی‌های شخصیتی مرتبط با اختلال نافرمانی مقابله ای شامل موارد زیر هستند:
- تکانشگری
- تحریک‌پذیری
- واکنش‌های عاطفی قوی
- مشکل در تنظیم هیجانی
- ویژگی‌های بی‌احساسی و کاهش همدلی
- تحمل پایین در برابر ناامیدی
البته، داشتن این ویژگی‌ها به‌تنهایی به معنای توسعه ODD نیست. ترکیب عوامل بیولوژیکی و محیطی، همراه با شرایط تربیتی، بر شخصیت و سلامت روانی و عاطفی فرد تأثیر می‌گذارد. دوران کودکی دشوار یا آسیب‌زا می‌تواند خطر ابتلا به این اختلال یا سایر مشکلات سلامت روان را افزایش دهد.
همچنین افراد مبتلا به ODD معمولاً رفتار خود را به عنوان سرپیچی نمی‌بینند. آن‌ها اغلب باور دارند که در حال پاسخ به شرایط یا خواسته‌های ناعادلانه از سوی والدین یا سایر شخصیت‌های مرجع هستند.
تشخیص
تشخیص اختلال نافرمانی مقابله ای فقط توسط متخصصان بهداشت روانی آموزش‌دیده امکان‌پذیر است. برای این کار، آن‌ها به چندین عامل توجه می‌کنند.
برای تشخیص این بیماری، فرد باید حداقل چهار علامت از رفتارهای سرپیچی، استدلال، عصبانیت، تحریک‌پذیری یا کینه‌توزی را داشته باشد. این رفتارها باید به‌طور مداوم در طی 6 ماه رخ دهند:
- حداقل یک بار در هفته برای افراد بالای 5 سال
- در بیشتر روزها برای کودکان زیر 5 سال
- با حداقل یک نفر دیگر به‌جز خواهر و برادر
اختلال نافرمانی مقابله ای می‌تواند برای فرد مبتلا و کسانی که به طور مداوم با او در ارتباط هستند، مانند خانواده، همسالان و همکاران، مشکلات جدی ایجاد کند. این اختلال ممکن است تأثیر منفی بر جنبه‌های مختلف زندگی داشته باشد، ازجمله:
- تعاملات اجتماعی
- زندگی خانوادگی
- پیشرفت تحصیلی
- عملکرد در محیط کار
- توانایی حفظ شغل
پیش از تشخیص، متخصص سلامت روان مطمئن می‌شود که این علائم ناشی از موارد زیر نیستند:
- مصرف مواد
- افسردگی
- اختلال دوقطبی
- روان‌پریشی
همچنین اطمینان حاصل می‌شود که فرد معیارهای تشخیصی اختلال تنظیم خلقی مخرب را ندارد.
در هنگام تشخیص، میزان شدت علائم نیز مورد توجه قرار می‌گیرد:
- علائم خفیف. فقط در یک محیط خاص مانند خانه، مدرسه یا در ارتباط با همسالان ظاهر می‌شود.
- علائم متوسط. حداقل در دو محیط مختلف رخ می‌دهد.
- علائم شدید. در سه یا بیشتر از سه محیط مختلف مشاهده می‌شود.
درمان
درمان به موقع می‌تواند نقش مهمی در بهبود علائم ODD و کیفیت زندگی فرد ایفا کند. همچنین، حمایت حرفهای می‌تواند به درمان یا پیشگیری از سایر اختلالات روانی که ممکن است با اختلال نافرمانی مقابله ای همراه باشند، از جمله موارد زیر کمک کند:
- اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی
- افسردگی
- اضطراب
- اختلالات مصرف مواد
- اختلال سلوک
درمان این اختلال معمولاً شامل ترکیبی از موارد زیر است:
درمان فردی
درمان فردی با یک متخصص سلامت روان فرصتی را برای یادگیری روش‌های جدید برای تنظیم احساسات و رفتار فراهم می‌آورد. در درمان فردی مهارت‌های زیر معمولاً آموزش داده می‌شوند:
- مدیریت عصبانیت و تحریک‌پذیری
- برقراری ارتباط مؤثر
- کنترل تکانه‌ها
- حل مشکلات
- کنار آمدن با ناامیدی و استرس
این نوع درمان همچنین یک فضای امن برای بحث در مورد عوامل مؤثر زیر فراهم می‌کند:
- چالش‌های روابط در مدرسه یا محل کار
- بی‌توجهی یا سوءاستفاده در خانه
- مشکلات یادگیری
- علائم مرتبط با بیش‌فعالی، افسردگی و اضطراب
آموزش مهارت‌های اجتماعی
این آموزش فضایی را برای یادگیری و تمرین مهارت‌هایی فراهم می‌کند که به فرد کمک می‌کند تا به طور مؤثرتری با همسالان خود تعامل کند.
خانواده‌درمانی
یک درمانگر متخصص در خانواده‌درمانی می‌تواند راهنمایی‌هایی برای بهبود ارتباطات و تقویت روابط درون خانواده ارائه دهد. این نوع درمان می‌تواند به همه اعضای خانواده کمک کند تا با استراتژی‌های مثبت برای مدیریت رفتارهای ناشی از اختلال مقابله کنند. همچنین، یادگیری تکنیک‌های مؤثر فرزندپروری، شامل انضباط مداوم و تقویت مثبت، به والدین ارائه می‌شود.
آموزش والدین
درمان ODD ممکن است شامل برنامه‌هایی باشد که به طور خاص برای آموزش مهارت‌های جدید به والدین طراحی شده‌اند تا بتوانند به طور مؤثرتری با فرزندان خود تعامل داشته باشند و انضباط سازنده‌تری ارائه دهند. برخی از برنامه‌های آموزشی معروف شامل موارد زیر هستند:
- آموزش مدیریت والدین
- درمان تعامل والد-کودک
- برنامه فرزندپروری مثبت
مداخلات در مدرسه
حمایت در مدرسه نیز می‌تواند برای دانش‌آموزان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله ای مفید باشد. این حمایت ممکن است از سوی معلمان، مشاوران و سایر کارکنان مدرسه ارائه شود و شامل موارد زیر باشد:
- ارائه وقفه برای دانش‌آموزانی که نیاز به فضایی برای مدیریت احساسات دارند
- تغییر صندلی در کلاس
- کمک به ایجاد ارتباط دانش‌آموز با همسالان حامی
- تشویق رفتار مثبت در کلاس و با همسالان از طریق تقویت مثبت
- ایجاد برنامه‌ای برای حمایت از مشکلات یادگیری و علائم سلامت روان
- ارتباط منظم با معلم یا بزرگسال مورد اعتماد دیگر
داروها
هرچند هیچ دارویی به‌طور خاص برای درمان اختلال نافرمانی مقابله ای وجود ندارد، اما برخی داروها می‌توانند به کاهش علائم همزمانی که ممکن است درمان را پیچیده کنند، کمک کنند، ازجمله:
- اضطراب
- افسردگی
- بیش‌فعالی
- رفتارهای مخرب مانند پرخاشگری
این موارد می‌توانند ODD را تشدید کرده و بر رفاه کلی تأثیر منفی بگذارند. زمانی که علائم به درمان پاسخ نمی‌دهند، دارو می‌تواند به بهبودی قابل توجهی منجر شود که در نتیجه، درمان مؤثرتر خواهد شد. یک روان‌پزشک ممکن است داروهای زیر را تجویز کند:
- داروهای ضدافسردگی
- تثبیت‌کننده‌های خلق و خو
- داروهای ضد روان‌پریشی
- محرک‌ها
عوارض اختلال نافرمانی مقابله ای
این اختلال معمولاً با بزرگ‌تر شدن کودک بهبود می‌یابد، به‌ویژه در مواردی که علائم خفیف یا متوسط باشد. حمایت خانواده و درمان می‌توانند تأثیر زیادی در بهبود وضعیت نافرمانی مقابله ای داشته باشند.
بدون درمان حرفهای و حمایت والدین، علائم این ناهنجاری ممکن است بدتر شوند. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است با چالش‌هایی در زمینه‌های زیر مواجه شوند:
- حفظ روابط اجتماعی
- درگیری‌های مکرر و مشکلات در مدرسه
- دشواری در موفقیت در مدرسه یا محل کار
نوجوانان و بزرگسالان مبتلا به ODD ممکن است با نرخ بالاتری اختلالات مصرف مواد را تجربه کنند و در معرض خطر بیشتری برای اقدام به خودکشی قرار داشته باشند.
اختلال سلوک، که یکی دیگر از بیماری‌های سلامت روانی است که معمولاً در کودکان تشخیص داده می‌شود، یکی از عوارض بالقوه ODD به شمار می‌رود. برخی از کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله ای ممکن است به این اختلال دچار شوند که شامل رفتارهای شدیدتر و پرخاشگرانه‌تری است. همچنین، اختلال سلوک به‌عنوان یک عامل خطر برای ابتلا به اختلال شخصیت ضد اجتماعی محسوب می‌شود.
درمان و حمایت از ODD می‌تواند به بهبود علائم و کاهش احتمال ابتلا به اختلال سلوک یا اختلال شخصیت ضد اجتماعی کمک کند.
راهبردهایی برای مدیریت اختلال نافرمانی مقابله ای
در کنار درمان و رویکردهای حمایتی، تغییرات کلیدی می‌تواند به بهبود علائم نافرمانی مقابله ای کمک کند. والدین می‌توانند از طریق موارد زیر از فرزندان خود حمایت کنند:
- افزایش تقویت‌های مثبت و کاهش تقویت‌های منفی
- ایجاد پیامدهای ثابت برای رفتارهای نادرست
- استفاده از پاسخ‌های قابل پیش‌بینی و فوری در مراقبت از فرزند
- مدل‌سازی تعاملات مثبت در محیط خانواده
- کاهش محرک‌های محیطی یا موقعیتی، مانند تحریک بیش از حد، کمبود خواب یا تغییرات استرس‌زا در روال زندگی
برای نوجوانان و بزرگسالان نیز توصیه‌های زیر ممکن است مفید باشند:
- پذیرش مسئولیت اشتباهات و اقدام‌های ناگهانی
- کار با یک درمانگر برای یادگیری مهارت‌های مدیریت احساسات و حل تعارض‌ها، همچنین دریافت پشتیبانی برای علائم همزمان
- تمرین ذهن‌آگاهی و تکنیک‌های تنفس عمیق برای کمک به آرام‌سازی خشم در لحظه
- تجربه فعالیت‌های جدید برای کاهش استرس مانند ورزش، گذراندن وقت با دوستان یا انجام سرگرمی‌های مورد علاقه
- ایجاد یک روال خودمراقبتی برای بهبود رفاه کلی و حمایت از سلامت روان
اختلال نافرمانی مقابله ای در کلاس درس
والدین تنها کسانی نیستند که با سرپیچی و عصبانیت ناشی از اختلال نافرمانی مقابله ای مواجه می‌شوند؛ این علائم می‌توانند در مدرسه یا حتی به‌طور خاص در محیط آموزشی بروز کنند.
معلمان می‌توانند از استراتژی‌های زیر برای کمک به دانش‌آموزان مبتلا به ODD در کلاس درس استفاده کنند:
- همکاری با والدین برای شناسایی مؤثرترین تکنیک‌های اصلاح رفتار.
- ایجاد انتظارات و قوانین روشن و نگهداری آن‌ها در مکانی قابل مشاهده تا در صورت نیاز یادآوری شوند.
- آگاهی از تغییرات در روز مدرسه، مانند تمرینات آتش‌نشانی یا تغییرات در ترتیب درس‌ها، که ممکن است باعث ناراحتی دانش‌آموزان با ODD شود.
- مسئول نگه‌داشتن دانش‌آموزان نسبت به اعمال خود و ارائه پیامدهای ثابت.
- تلاش برای ایجاد اعتماد از طریق ارتباط شفاف و مداوم.
- تشویق و تمجید از تغییرات مثبت و رفتارهای سازنده.
جمع‌بندی
اختلال نافرمانی مقابله ای، اختلالی چالش‌برانگیز رفتاری است که اغلب در دوران کودکی آغاز می‌شود و می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر زندگی فرد، روابط خانوادگی، عملکرد تحصیلی و اجتماعی بگذارد. با این حال، با تشخیص به موقع و مداخلات درمانی مناسب، علائم این اختلال می‌توانند مدیریت شده و بهبود یابند. درمان‌های مبتنی بر رفتار، حمایت‌های خانوادگی و آموزشی، و در برخی موارد داروها، می‌توانند به بهبود وضعیت و کیفیت زندگی فرد مبتلا کمک کنند. والدین، معلمان و متخصصان سلامت روان نقش اساسی در حمایت از افراد مبتلا به این اختلال دارند و از طریق همکاری و پیاده‌سازی استراتژی‌های مؤثر، می‌توانند به کاهش تأثیرات منفی این اختلال کمک کنند.
منابع
