خدمات کلینیک رسش کار درمانی اختلالات حسی و تمرینات کاربردی در منزل و کلینیک
اختلال یکپارچگی حسی، عارضه‌ای عصبی است و زمانی رخ می‌دهد که سیگنال‌های حسی به‌صورت مؤثر پاسخ ایجاد نمی‌کنند. این اختلال باعث می‌شود توانایی فرد در هماهنگی با محیط‌های مختلف و انجام فعالیت‌های روزمره دچار مشکل شود. یکی از روش‌های درمانی این اختلال، کاردرمانی است. در این مطلب به بررسی کار درمانی اختلال حسی می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
یکپارچگی حسی چیست؟
یکپارچگی حسی، فرایندی عصبی درخصوص سازمان‌دهی اطلاعاتی است که ما از حس‌های اصلی و درونی کسب می‌کنیم. به‌طور معمول سیستم اعصاب مرکزی، شبکه‌ای را ایجاد می‌کند که به ما اجازه شناسایی، تفسیر، دریافت، توجه کردن، نادیده گرفتن، جستجو کردن یا اجتناب از حس‌های معینی را می‌دهد. سیستم اعصاب مرکزی به ما اجازه می‌دهد به جستجوی چیزهای لذت‌بخش و اجتناب از چیزهای دردناک بپردازیم.
مراحل یکپارچگی حسی موفق در ادامه ذکر شده‌اند:
• دریافت موفق اطلاعات حسی
• پردازش صحیح اطلاعات حسی
• ترکیب اطلاعات حواس مختلف برای ایجاد تصویری کامل
• اتخاذ تصمیم بر اساس اطلاعات واردشده از همه منابع
• اجرای پاسخ به‌وسیله فرستادن تکانه‌های الکتریکی به عضلات و اندام‌ها
اگر همه مراحل به‌صورت روان و مناسب طی شوند، شما حتی متوجه نمی‌شوید چه اتفاقی افتاده است. اما اگر هر کدام از این مراحل به‌درستی انجام نگیرد، اختلال یکپارچگی حسی به وجود می‌آید.
اختلال یکپارچگی حسی
اختلال یکپارچگی حسی یا پردازش حسی زمانی رخ می‌دهد که فرد در دریافت و تفسیر اطلاعات حسی مشکل داشته باشد و به‌نوبه خود نسبت به آن اطلاعات واکنش نشان دهد. این اختلال، بیماری عصبی پیچیده‌ای است که در کودکان دیده می‌شود و بر نحوه تجربه و پردازش احساسات تأثیر می‌گذارد. زمانی که سیگنال‌های حسی در پاسخ‌های مناسب سازمان‌دهی نشوند، روال روزانه و فعالیت‌های کودک مختل میشوند.
کودکانی که مبتلا به اختلال پردازش حسی هستند، علائم و حساسیت خود را به دو شکل حساسیت بیش‌ازحد یا بیش‌حسی (hypersensitivity) و حساسیت پایین یا کم‌حسی (hyposensitivity) بروز می‌دهند. در ادامه به توضیح این دو حالت می‌پردازیم:
• حساسیت پایین: حساسیت پایین زمانی اتفاق میفتد که کودک دنیای اطراف را به‌خوبی درک نمی‌کند و نیاز به جستجوی اطلاعات حسی بیشتری دارد. نشانه‌های این رفتار شامل نیاز به لمس بیش‌ازحد اشیاء، بلند کردن صدای آهنگ یا چشیدن تمام اشیاء برای شناخت بهتر هستند.
• حساسیت بیش‌ازحد: حساسیت بیش‌ازحد باعث می‌شود بیمار برخوردهای جزئی با محرک‌های محیطی را آزاردهنده بداند. فرد مبتلا به بیش‌حسی، بوهایی را استشمام می‌کند که دیگران نمی‌توانند تشخیص دهند، با صدای یخچال حواس او پرت می‌شود و نسبت به لمس آرام واکنش نشان می‌دهد.
حواس هفت‌گانه
همه ما با حواس پنج‌گانه بینایی، بویایی، لامسه، شنوایی و چشایی آشنا هستیم، اما علاوه بر این حواس پنج‌گانه، دو حس خیلی مهم دیگر نیز وجود دارند که در درک محیط به ما کمک می‌کنند. این حواس در ادامه توضیح داده شده‌اند:
• حس عمقی: در مفاصل و ماهیچه‌ها گیرنده‌هایی وجود دارند که مغز را از موقعیت اعضای بدن آگاه می‌کنند. این گیرنده‌ها با انجام حرکات فعال تحریک میشوند. حس عمقی به ما کمک می‌کند درک درستی از مفاصل و عضلات خود داشته باشیم.
• حس تعادل: گیرنده‌های حس تعادل در گوش داخلی قرار دارند و اطلاعات مربوط به حرکات بدن را ثبت می‌کنند و به مغز انتقال می‌دهند.
مشکلات همراه با اختلالات حسی
مشکلات مربوط به اختلال پردازش حسی می‌توانند تأثیر چشمگیری بر توانایی کودک در انجام فعالیت‌های روزمره زندگی مانند بستن بند کفش، نوشتن، ورزش کردن، دویدن، بازی کردن، دوست‌یابی و ... داشته باشند. در ادامه مشکلات همراه با اختلال یکپارچگی حسی ذکر شده‌اند:
• مشکل در خوابیدن، غذا خوردن و لباس پوشیدن
• مشکل در آماده شدن به‌موقع برای مدرسه
• تأخیر در مهارت‌های حرکتی مانند راه رفتن یا دویدن
• حواس‌پرتی در هنگام یادگیری
• حساسیت بیش‌ازحد نسبت به سروصدا و لمس
• مشکل در دوست‌یابی
• حساسیت بیش‌ازحد به نور
• ناتوانی در کنترل حرکات
کار درمانی
بهترین و مؤثرترین درمان اختلالات حسی، کاردرمانی است. در ابتدا، ارزیابی اولیه در قالب تست‌های عملکردی، مشاهدات بالینی و مصاحبه با والدین انجام می‌گیرد. کاردرمانگر به ارزیابی پاسخ‌دهی سیستم‌های حسی و توانایی‌های یکپارچگی چندحسی می‌پردازد. سپس عوامل دیگری ازجمله دامنه حرکتی، قدرت، تون عضلانی، ثبات وضعیتی، الگوهای حرکتی و مهارت‌های برنامه‌ریزی حرکتی را بررسی می‌کند. درنهایت نیز با توجه به نتایج حاصل، درمان یکپارچگی حسی را آغاز می‌کند. درمان یکپارچگی حسی با توجه به سطح تحمل کودک، طرحی هوشمندانه فراهم می‌کند. بدین ترتیب کار درمانی حسی از کودکی به کودک دیگر کاملاً متفاوت خواهد بود و متناسب با نیازهای ویژه هر فرد انجام می‌گیرد. درمان یکپارچگی حسی معمولاً در محیطی مخصوص (اتاق حسی) انجام می‌شود که دارای وسایلی مانند تاب، نردبان، تخته پرش، تخته‌های چرخ‌دار، استخر توپ و ... است. اما تمامی درمان‌های کاردرمانی نیز در اتاق حسی رخ نمی‌دهند. مداخلات منزل‌محور به کودک کمک می‌کنند در فضایی آشنا درمان شود. این مداخلات با استفاده از تحریکات مختلف به ارتقاء یادگیری و یکپارچگی حسی و افزایش سطح عملکرد کودک می‌پردازند.
کار درمانی اختلالات حسی معمولاً برای گروه‌های زیر استفاده می‌شود:
• کودکان مبتلا به نقص توجه و بیش‌فعالی
• کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم
• کودکان مبتلا به فلج مغزی
• کودکان دارای اختلال حرکتی
• کودکان دارای سندرم x شکننده
• کودکان دارای اضطراب جدایی
• کودکان مبتلا به سندرم داون
• کودکان مبتلا به اختلالات پردازش بینایی
• کودکان مبتلا به ناهنجاری‌های کروموزومی
حتما بخوانید: مشکلات حسی در کودکان اوتیسم
کار درمانی با رژیم حسی
رژیم حسی یکی از روش‌های درمانی اختلال پردازش حسی است. این رژیم به کودک کمک می‌کند ازنظر حسی آرام‌تر و سازمان‌یافته‌تر باشد و به او اجازه می‌دهد در حد توانایی خود در فعالیت‌ها مشارکت داشته باشد و یاد بگیرد. این رژیم منجر به بهبود استقلال بیمار می‌شود.
تمرینات کار درمانی حسی
کاردرمانگر از تمرینات مختلف برای عادی‌سازی پاسخ‌های کودک شما به ورودی حواس متفاوت استفاده می‌کند. در طول تمرینات از وسایلی مانند توپ‌های بزرگ، طناب، حوضچه توپ، تشک‌های نرم، اسباب‌بازی و غیره استفاده می‌شود. در ادامه به توضیح تمرینات مختلف کار درمانی می‌پردازیم:
• تمرینات کار درمانی حسی برای حس لامسه: کاردرمانگر با کمک روش‌های زیر به تحریک حس لامسه کودک می‌پردازد:
کاردرمانگر در طول این تمرینات به کودک شما اشیاء مختلفی می‌دهد که زبر، صاف، نرم یا خاردار هستند. کودک با لمس کردن هر شیء به توصیف آن می‌پردازد.
کاردرمانگر به کودک اجازه می‌دهد بر روی سطوح مختلف با بافت‌های متفاوت راه برود. راه رفتن بر روی این سطوح باعث تحریک حس لامسه کودک و افزایش آگاهی او نسبت به محیط می‌شود.
یکی از مشکلات کودکان مبتلا به اختلال حسی، حساسیت نسبت به لمس است. آنها احساس خوبی نسبت به بازی کردن با خمیر، شن، گل و ... ندارند. کاردرمانگر در طول جلسات درمانی به‌تدریج آنها را با نقاشی با انگشت، بازی با خمیر، گل و ... آشنا می‌کند.
• تمرینات کاردرمانی حسی برای حس تعادل: تمرین‌هایی که موجب تغییر در وضعیت بدن و حرکات مفاصل میشوند، حس تعادل را تقویت می‌کنند. این تمرین‌ها می‌توانند سطح هوشیاری و آرامش کودک را افزایش دهند و برای او لذت‌بخش باشند. تمرین‌هایی که کاردرمانگر برای حس تعادل کودک استفاده می‌کند شامل تاب‌بازی، چرخاندن صندلی، بازی با الاکلنگ، نشستن روی توپ‌های ورزشی، استفاده از اسکیت و ... می‌باشند.
• تمرینات کار درمانی حسی برای حس عمقی: تمرین‌هایی که کاردرمانگر برای تقویت حس عمقی استفاده می‌کند عبارت‌اند از پریدن در استخر توپ، پریدن روی سطوح نرم، تمرین‌های کششی و فشاری، راه رفتن با چشم‌های بسته و ... .
• تمرینات کاردرمانی حسی برای حس شنوایی: کاردرمانگر در طول این تمرینات به تحریک حس شنوایی می‌پردازد. او از گوش دادن به موسیقی، آواز خواندن، نواختن ساز، دست زدن، ضربه زدن به طبل، بازی تشخیص صداها و راه رفتن روی سطوح با صداهای مختلف برای تحریک حس شنوایی استفاده می‌کند.
• تمرینات کار درمانی حسی برای حس بینایی: تمریناتی که کاردرمانگر برای تحریک حس بینایی استفاده می‌کند شامل پوشیدن لباس‌های رنگی، نگاه کردن به تصاویر گوناگون، نقاشی کردن، انداختن توپ داخل سبد و ... می‌باشند.
• تمرینات کار درمانی حسی برای حس بویایی و چشایی: در مغز انسان ساختارهای مربوط به حواس بویایی و چشایی کوچک هستند. درنتیجه این حواس در انسان خیلی محدود و ضعیف هستند. تمرینات کار درمانی حسی مربوط به حواس بویایی و چشایی عبارت‌اند از بو کردن گل‌ها، ادویه‌ها و عطرهای مختلف، خوردن خوراکی‌ها با طعم‌ها و بافت‌های متفاوت، بازی چشیدن و بوییدن با چشم بسته و ... .
کار درمانی گروهی
در فرایند بهبود مشکلات اختلال حسی به‌صورت تیمی، علاوه بر کاردرمانگر افراد دیگری نیز به درمان کودک کمک می‌کنند. این افراد شامل گروه‌های زیر هستند:
• گفتاردرمانگران: اختلالات حسی علاوه بر مهارت‌های حرکتی بر سایر مهارت‌های کودک ازجمله خوردن و جویدن غذا تأثیر می‌گذارند. گفتاردرمانگران به کودک کمک می‌کنند تا توانایی خود را در خوردن نوشیدنی‌ها ازطریق نی، خوردن مایعات غلیظ‌تر مانند ماست و مایعات رقیق‌تر مانند آبمیوه یا شیر افزایش دهد. آنها در طول درمان به معرفی تکنیک‌های صحیح بلع می‌پردازند.
• روانشناسان: روانشناسان اغلب از کودکانی حمایت می‌کنند که به‌خاطر ناتوانی در تنظیم اطلاعات حسی، واکنش‌های عاطفی قابل‌توجهی از خود نشان می‌دهند. روانشناس بسته به سن کودک، از بازی‌درمانی استفاده می‌کند تا به او کمک کند به بیان احساسات خود بپردازد.
• والدین: والدین بخشی جدایی‌ناپذیر از تیم درمانی هستند. کاردرمانگر و تیم او در طول جلسات مختلف به آموزش والدین می‌پردازند. آنها فعالیت‌ها و مهارت‌هایی را که در طول جلسات کار درمانی به کودک می‌آموزند، به والدین توضیح می‌دهند تا این فعالیت‌ها در منزل نیز انجام شوند.
پیشنهادات کاردرمانگر برای کاهش مشکلات پردازش حسی
کودکی که مبتلا به اختلال بیش‌حسی است نسبت به عوامل بیرونی و درونی حساسیت بالایی دارد. به‌عنوان مثال حس چشایی قوی او باعث می‌شود از بعضی غذاها بیزار باشد؛ زیرا طعم و بوی آنها را نسبت به دیگر افراد به‌صورتی شدیدتر حس می‌کند. بنابراین این کودکان خیلی زود عصبی میشوند و پرخاش می‌کنند. کاردرمانگر برای کاهش مشکلات پردازش حسی کودکان مبتلا به اختلالات بیش‌حسی نکات زیر را پیشنهاد می‌دهد:
• کم کردن نور چراغ‌ها
• استفاده از هدفون برای جلوگیری از سروصدای زیاد
• استفاده از رنگ‌های ملایم و آرام برای اتاق کودک
• استفاده از عینک دودی مناسب کودکان
• توجه به ترس کودک نسبت به ارتفاع، تمرینات کششی و هل دادن
• کاهش سروصدا برای جلوگیری از حواس‌پرتی کودک
• عدم استفاده از محصولات با رایحه قوی (مانند شامپو، عطر، خوشبوکننده هوا و غیره)
• توجه به حساسیت‌های شخصی کودک در هنگام انتخاب لباس (مانند توجه به لباس‌های تنگ، برچسب‌ها، دکمه‌ها و غیره)
• توجه به غذاهای موردعلاقه کودک
• آماده کردن تدریجی کودک برای در آغوش گرفتن او (کودکان مبتلا به اختلالات حسی بیش‌ازحد از بغل کردن بیزار هستند. بنابراین برای بغل کردن آنها از لمس قسمت‌هایی که حساسیت کمتری دارند، شروع کنید و کم‌کم او را برای در آغوش گرفتن آماده کنید)
• کوتاه کردن موهای کودک به‌خاطر مشکلات مربوط به اصلاح سر و شانه کردن مو (این‌گونه کودکان علاقه‌ای به لمس ندارند. بنابراین در هنگام شانه کردن مو دائم سر خود را عقب می‌کشند)
از طرف دیگر، کودکانی که مبتلا به اختلال کم‌حسی هستند، حساسیت کمی نسبت به عوامل بیرونی و درونی دارند. به‌عنوان مثال این کودکان برای درک بهتر اشیاء از مزه کردن آنها استفاده می‌کنند. همچنین ازآنجایی‌که این کودکان حساسیت کمی دارند، درد را دیرتر از سایر افراد متوجه میشوند. بنابراین بیماری‌ها در این کودکان دیرتر تشخیص داده میشوند. کاردرمانگر برای کاهش مشکلات پردازش حسی کودکان مبتلا به اختلالات حسی پایین نکات زیر را پیشنهاد می‌دهد:
• استفاده از اسباب‌بازی‌های محرک حسی (مانند فیجت‌ها، وسایل ایمن برای جویدن و غیره)
• استفاده از پتوهای سنگین
• پوشاندن لبه‌های تیز وسایل منزل
• چیدمان مناسب وسایل خانه برای ایمنی بیشتر کودک
• توجه به غذاهای موردعلاقه کودک
• استفاده از کمک‌های بصری برای پردازش اطلاعات شفاهی
• تمرین مهارت‌های بدنی مانند رقصیدن و دویدن
• مراقبت بیشتر از کودک به‌دلیل حساسیت کمتر نسبت به درد
• مراقبت از کودک در حین بازی به‌خاطر درک نکردن کارهای خطرناک
فعالیت‌هایی که باید در خانه امتحان کنید
همان‌طور که گفتیم کاردرمانگر فعالیت‌های فردی را برای والدین توضیح می‌دهد تا در خانه به اجرای آنها بپردازند. این کار باعث کاهش اختلالات یکپارچگی حسی کودکان می‌شود. فعالیت‌هایی که باید والدین در خانه همراه با کودک خود انجام دهند در ادامه ذکر شده‌اند:
• بازی با خمیر و گل برای تحریک حس لامسه
• گوش دادن به آهنگ‌های مختلف برای تحریک حس شنوایی
• استفاده از رنگ‌های مختلف در اتاق کودک برای تحریک حس بینایی
• بوییدن عطرها و چشیدن غذاها با طعم و بافت متفاوت برای تحریک حس بویایی و چشایی
• انجام فعالیت‌های مختلف مانند کوهنوردی، دویدن و پریدن برای تحریک حس تعادل
• پریدن در حوضچه توپ یا روی تخت برای تحریک حس عمقی
کار درمانی اختلالات حسی در کلینیک توانبخشی رسش
اختلالات حسی باعث میشوند سیگنال‌های حسی در فرد به‌صورت صحیح پاسخ ایجاد نکنند. افراد مبتلا به این اختلالات قادر به تفسیر و درک اطلاعات ورودی حسی (ازطریق بینایی، شنوایی، لامسه، بویایی و چشایی) نیستند. بنابراین اطلاعات را شدیدتر یا ضعیف‌تر از حالت واقعی پردازش می‌کنند و این مسئله بر واکنش آنها تأثیر می‌گذارد. بیماران مبتلا به اختلال پردازش حسی، توانایی انجام فعالیت‌های روزمره را ندارند و نیاز به حمایت و کمک دیگران دارند. یکی از روش‌های درمان این اختلال، کاردرمانی است. کلینیک توانبخشی رسش با تشکیل جلسات کار درمانی به خدمت‌رسانی به بیماران می‌پردازد. کاردرمانگر در ابتدا کودک را معاینه می‌کند و سپس تمریناتی متناسب با بیماری او پیشنهاد می‌دهد. تمرینات پیشنهادشده به‌مرور زمان باعث بهبود استقلال کودک میشوند. بنابراین اگر کودک شما مبتلا به اختلال حسی است به مرکز ما مراجعه کنید و از خدمات ما بهره‌مند شوید.
منابع
otforkids.co.uk
therapyplacenj.com
lumierechild.com
chicagospeechtherapy.com
